(๒) กระบวนการสรรหา กสม. ชุดที่ ๒ : ความเปลี่ยนแปลงหลักที่ถูกวิพากษ์ ควรบันทึกไว้ ณ ที่นี้ว่ารัฐธรรมนูญ ๒๕๕๐ ได้สร้างปัญหาต่อ กสม.ไว้หลายประการ ซึ่ง กสม.และภาคประชาชนได้ทักท้วงในช่วงเวลานั้น ด้วยการแถลงข่าว และมีบันทึกเสนอต่อสภาร่างรัฐธรรมนูญตั้งแต่เริ่มต้น จน กสม.ได้นำเสนอร่างรัฐธรรมนูญ ฉบับ “เจตนารมณ์ประชาชน” ฉันเองก็ได้พูดในเวทีอภิปรายต่างๆ รวมทั้งในรายการวิทยุและโทรทัศน์ และเขียนวิจารณ์ในหนังสือพิมพ์เป็นการส่วนตัว แต่ไม่เป็นผล คงต้องรอการแก้ไขรัฐธรรมนูญ ๒๕๕๐ ในโอกาสต่อไป ปัญหาที่สำคัญประการแรก คือ มีการลดทอนจำนวน กสม. จาก ๑๑ คน เหลือ ๗ คนอย่างไม่มีเหตุผล ทั้งที่ภารกิจด้านสิทธิมนุษยชนมีมิติที่กว้างขวาง ซับซ้อน ต้องการความหลากหลายของประสบการณ์ด้านสิทธิเสรีภาพ มีภารกิจทั่วประเทศ ต้องดำเนินการทั้งการตรวจสอบ การรณรงค์วัฒนธรรมสิทธิมนุษยชน และการเสนอแนะต่อกฎหมาย นโยบายของรัฐ รวมทั้งมีอำนาจหน้าที่เพิ่มในการเสนอและฟ้องต่อศาลต่างๆอีกด้วย ปัญหาที่สำคัญประการที่สอง คือ การทำลายจุดเด่นและจุดแข็งของกระบวนการและองค์ประกอบของคณะกรรมการสรรหา กสม. และผูกปมให้ภาคประชาสังคมต้องแก้ไขรัฐธรรมนูญ ๒๕๕๐ในโอกาสที่จะมีต่อไป จากเดิมที่ไม่มีการบัญญัติกระบวนการสรรหาไว้ในรัฐธรรมนูญ ๒๕๔๐ แต่อยู่ใน พ.ร.บ.คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ พ.ศ.๒๕๔๒ โดยมีคณะกรรมการสรรหา ๒๗ คนที่ยึดโยงกับภาคประชาสังคมต่างๆ คือจากองค์กรพัฒนาเอกชนด้านสิทธิมนุษยชนที่มีการขึ้นทะเบียน และเลือกกันเองเหลือ ๑๐ คน สื่อมวลชน จากหนังสือพิมพ์ วิทยุ และโทรทัศน์ รวม๓ คน นักวิชาการ จากการให้อธิการบดีของสถาบันอุดมศึกษาที่เป็นนิติบุคคล เลือกกันเอง ๕ คน ร่วมกับพรรคการเมืองที่มี ส.ส. ๕ คน ร่วมกับประธานศาลรัฐธรรมนูญ ประธานศาลฎีกา อัยการสูงสุด และนายกสภาทนายความ ซึ่งหากเห็นว่ามีจุดอ่อนก็สามารถปรับปรุงแก้ไขได้บ้าง เพราะเป็นเพียงกฎหมาย แต่กลับไปบัญญัติไว้ในรัฐธรรมนูญ ๒๕๕๐ ที่จะแก้ไขได้ยาก และกลับเป็นการเปลี่ยนจุดเด่นขององค์ประกอบและกระบวนการสรรหา กสม.ให้กลายเป็นจุดด้อยและจุดอ่อน ด้วยการออกแบบจำกัดให้คณะกรรมการสรรหาองค์กรอิสระต่าง ๆ เป็นชุดเดียวกันเกือบทั้งหมด โดยเฉพาะ กสม. ที่ตัดขาดการยึดโยงกรรมการสรรหากับภาคประชาสังคมทั้งหมด บัญญัติให้มีกรรมการสรรหา กสม. เพียง ๗ คน จากประธานศาลฎีกา ประธานศาลรัฐธรรมนูญ และประธานศาลปกครองสูงสุด ผู้ที่ถูกเลือกจากที่ประชุมใหญ่ของตุลาการศาลฏีกา ๑ คน และผู้ที่ถูกเลือกจากที่ประชุมใหญ่ตุลาการศาลปกครองสูงสุด ๑ คน และจากนักการเมือง ๒ คน คือประธานสภาผู้แทนราษฎร และผู้นำฝ่ายค้านในสภาผู้แทนราษฏร เดิมในกฎหมาย กสม.ปี ๒๕๔๒ กำหนดให้คณะกรรมการสรรหา เสนอรายชื่อ กสม.จำนวน ๒ เท่าของ กสม. ที่จะเลือกต่อวุฒิสภา เช่น เสนอรายชื่อ ๒๒ คน ให้วุฒิสภาเลือก ๑๑ คน ในกรณีเลือกใหม่ทั้งคณะ หรือสองเท่าของจำนวนที่ต้องคัดเลือกใหม่ เมื่อ กสม.ว่างลงด้วยเหตุต่างๆ โดยที่รัฐธรรมนูญ ๒๕๔๐ ออกแบบให้วุฒิสภาซึ่งมาจากการเลือกตั้งของประชาชนโดยตรง เป็นผู้ใช้อำนาจเลือกองค์กรอิสระแทนประชาชน แต่รัฐธรรมนูญ ๒๕๕๐ กลับให้คณะกรรมการสรรหาเสนอรายชื่อ กสม. เพียงเท่าจำนวนที่ต้องการคัดเลือก วุฒิสภามีหน้าที่เพียงเห็นชอบหรือไม่เท่านั้น ไม่มีสิทธิเลือก ถ้าไม่เห็นชอบทั้งหมด หรือรายบุคคล แต่คณะกรรมการสรรหามีมติเอกฉันท์ยืนยันรายชื่อดังกล่าว วุฒิสภาก็ไม่มีสิทธิทักท้วงใดๆ ทั้งยังออกแบบองค์ประกอบของวุฒิสภา จาก ๑๕๐ คนให้มาจากการเลือกตั้ง ๗๖ คน จากการสรรหา ๗๔ คน โดยกรรมการสรรหาวุฒิสมาชิกก็มาจากองค์ประกอบเพียง ๗ คน การขาดการยึดโยงกับภาคประชาสังคม และไม่มีการถ่วงดุลพินิจของกรรมการสรรหา จึงน่าจะเป็นจุดด้อยที่สำคัญ การเป็น กสม. ที่มีภารกิจหน้าที่สำคัญในการส่งเสริมและคุ้มครองสิทธิมนุษยชน ให้เป็นไปตามเจตนารมณ์และบทบัญญัติของรัฐธรรมนูญ และพันธกรณีระหว่างประเทศที่ไทยเป็นภาคี ประกอบกับความเชื่อมโยงจากการเคยเป็นสมาชิกสภาร่างรัฐธรรมนูญ และคณะกรรมาธิการยกร่างรัฐธรรมนูญ ๒๕๔๐ ทำให้ฉันมีโอกาสได้พูด ได้เขียนเกี่ยวกับรัฐธรรมนูญอย่างต่อเนื่อง เริ่มจากวาระครบรอบ ๔ ปี จนถึง ๘ ปีของรัฐธรรมนูญ ๒๕๔๐ โดยเฉพาะอย่างยิ่งการละเมิดสิทธิมนุษยชนจากการไม่ปฏิบัติตามรัฐธรรมนูญ ๒๕๔๐ จนต่อมาได้เขียนวิจารณ์กระบวนการร่างรัฐธรรมนูญ และเนื้อหาบางส่วนของรัฐธรรมนูญ ๒๕๕๐ ไว้ด้วย ควรต้องบันทึกไว้อีกเช่นกันว่า กสม.มีความพยายามประสานงานกับประธานสภาร่างรัฐธรรมนูญ เพื่อ กสม. จะได้นำเสนอปัญหาและบทเรียนจากการใช้รัฐธรรมนูญ ๒๕๔๐ ต่อสภาร่างรัฐธรรมนูญ ก่อนการยกร่าง แต่ได้รับการปฏิเสธ สภาร่างฯกลับกำหนดวิธีการให้ กสม.เสนอข้อคิดเห็นในเวทีรับฟัง ๑๒ องค์กรที่กำหนดในรัฐธรรมนูญฉบับชั่วคราว พ.ศ.๒๕๔๙ ด้วยวิธีการนี้ ทำให้ กสม. ปฏิเสธที่จะดำเนินการร่วมด้วย เพราะไม่มีประโยชน์ใดๆ ในช่วงร่างรัฐธรรมนูญ ๒๕๕๐ กสม. จัดเวทีรับฟังความคิดเห็นกับเครือข่ายต่างๆทุกภูมิภาค ฉันร่วมรับฟังด้วยในทุกเวที ทั้งในฐานะ กสม. และในฐานะประธานกรรมการการพัฒนาเครือข่าย ของสำนักงาน กสม. เราพยายามเชิญผู้แทนสภาร่างรัฐธรรมนูญมาร่วมรับฟังด้วย ซึ่งคุณเดโช สวนานนท์มาร่วมด้วย สองเวที กสม.มีข้อเสนอแนะอย่างเป็นทางการเกี่ยวกับการปฏิรูปการเมือง และกระบวนการร่างรัฐธรรมนูญใหม่ และเสนอในการแถลงข่าว ๓ ครั้ง คือ -วันที่ ๒๙ กันยายน ๒๕๔๙ เรื่อง “ต้องประกันความอิสระและการมีส่วนร่วมของภาคประชาชนอย่างแท้จริง ในกระบวนการร่างรัฐธรรมนูญเพื่อปฏิรูปการเมือง” -วันที่ ๑๒ มกราคม ๒๕๕๐ มีข้อเสนอแนะทบทวนพระราชกฤษฎีกา เรื่อง “ข้อโต้แย้งหลักเกณฑ์และวิธีการแต่งตั้งคณะกรรมาธิการยกร่างรัฐธรรมนูญ” -วันที่ ๑๖ มีนาคม ๒๕๕๐ กสม. ร่วมกับ สมาคมองค์การบริหารส่วนตำบล(อ.บ.ต.)แห่งประเทศไทย ยื่นข้อเสนอต่อประธานสภาร่างรัฐธรรมนูญ ที่รัฐสภา เรื่อง “ข้อเสนอปฏิรูปการเมือง กรอบการกระจายอำนาจสู่ท้องถิ่นบนฐานคิดใหม่” วันที่ ๑๑ พฤษภาคม ๒๕๕๐ กสม.จัดแถลงข่าว เรื่อง “รัฐธรรมนูญประชาธิปไตยต้องเป็นของประชาชน โดยประชาชน เพื่อประชาชน” และ กสม.ได้จัดพิมพ์ รัฐธรรมนญฉบับเจตนารมณ์ประชาชน เผยแพร่ต่อสาธารณะและองค์กรเครือข่ายทั่วประเทศหลายหมื่นเล่ม

"๗ ปีแห่งคุณค่าการเรียนรู้ใน กสม."

                           (๒) 

กระบวนการสรรหา กสม. ชุดที่ ๒ :

 ความเปลี่ยนแปลงหลักที่ถูกวิพากษ์

 ควรบันทึกไว้  ณ  ที่นี้ว่ารัฐธรรมนูญ ๒๕๕๐  ได้สร้างปัญหาต่อ กสม.ไว้หลายประการ   ซึ่ง กสม.และภาคประชาชนได้ทักท้วงในช่วงเวลานั้น  ด้วยการแถลงข่าว  และมีบันทึกเสนอต่อสภาร่างรัฐธรรมนูญตั้งแต่เริ่มต้น  จน กสม.ได้นำเสนอร่างรัฐธรรมนูญ ฉบับ“เจตนารมณ์ประชาชน”  ฉันเองก็ได้พูดในเวทีอภิปรายต่างๆ   รวมทั้งในรายการวิทยุและโทรทัศน์   และเขียนวิจารณ์ในหนังสือพิมพ์เป็นการส่วนตัว    แต่ไม่เป็นผล   คงต้องรอการแก้ไขรัฐธรรมนูญ ๒๕๕๐ ในโอกาสต่อไป[1]

ปัญหาที่สำคัญประการแรก  คือ มีการลดทอนจำนวน กสม. จาก ๑๑ คน เหลือ ๗ คนอย่างไม่มีเหตุผล    ทั้งที่ภารกิจด้านสิทธิมนุษยชนมีมิติที่กว้างขวาง  ซับซ้อน  ต้องการความหลากหลายของประสบการณ์ด้านสิทธิเสรีภาพ   มีภารกิจทั่วประเทศ    ต้องดำเนินการทั้งการตรวจสอบ   การรณรงค์วัฒนธรรมสิทธิมนุษยชน  และการเสนอแนะต่อกฎหมาย  นโยบายของรัฐ   รวมทั้งมีอำนาจหน้าที่เพิ่มในการเสนอและฟ้องต่อศาลต่างๆอีกด้วย   

ปัญหาที่สำคัญประการที่สอง   คือ  การทำลายจุดเด่นและจุดแข็งของกระบวนการและองค์ประกอบของคณะกรรมการสรรหา  กสม.    และผูกปมให้ภาคประชาสังคมต้องแก้ไขรัฐธรรมนูญ ๒๕๕๐ในโอกาสที่จะมีต่อไป   จากเดิมที่ไม่มีการบัญญัติกระบวนการสรรหาไว้ในรัฐธรรมนูญ  ๒๕๔๐    แต่อยู่ใน พ.ร.บ.คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ พ.ศ.๒๕๔๒   โดยมีคณะกรรมการสรรหา  ๒๗ คนที่ยึดโยงกับภาคประชาสังคมต่างๆ    คือจากองค์กรพัฒนาเอกชนด้านสิทธิมนุษยชนที่มีการขึ้นทะเบียน และเลือกกันเองเหลือ  ๑๐ คน  สื่อมวลชน จากหนังสือพิมพ์ วิทยุ และโทรทัศน์ รวม๓ คน นักวิชาการ จากการให้อธิการบดีของสถาบันอุดมศึกษาที่เป็นนิติบุคคล เลือกกันเอง  ๕  คน ร่วมกับพรรคการเมืองที่มี ส.ส. ๕ คน  ร่วมกับประธานศาลรัฐธรรมนูญ   ประธานศาลฎีกา   อัยการสูงสุด และนายกสภาทนายความ    ซึ่งหากเห็นว่ามีจุดอ่อนก็สามารถปรับปรุงแก้ไขได้บ้าง  เพราะเป็นเพียงกฎหมาย     แต่กลับไปบัญญัติไว้ในรัฐธรรมนูญ ๒๕๕๐ ที่จะแก้ไขได้ยาก   และกลับเป็นการเปลี่ยนจุดเด่นขององค์ประกอบและกระบวนการสรรหา กสม.ให้กลายเป็นจุดด้อยและจุดอ่อน   ด้วยการออกแบบจำกัดให้คณะกรรมการสรรหาองค์กรอิสระต่าง ๆ เป็นชุดเดียวกันเกือบทั้งหมด 

โดยเฉพาะ  กสม. ที่ตัดขาดการยึดโยงกรรมการสรรหากับภาคประชาสังคมทั้งหมด     บัญญัติให้มีกรรมการสรรหา กสม. เพียง ๗ คน    จากประธานศาลฎีกา   ประธานศาลรัฐธรรมนูญ    และประธานศาลปกครองสูงสุด     ผู้ที่ถูกเลือกจากที่ประชุมใหญ่ของตุลาการศาลฏีกา ๑ คน   และผู้ที่ถูกเลือกจากที่ประชุมใหญ่ตุลาการศาลปกครองสูงสุด  ๑ คน   และจากนักการเมือง ๒ คน   คือประธานสภาผู้แทนราษฎร      และผู้นำฝ่ายค้านในสภาผู้แทนราษฏร     

เดิมในกฎหมาย กสม.ปี ๒๕๔๒  กำหนดให้คณะกรรมการสรรหา  เสนอรายชื่อ กสม.จำนวน ๒ เท่าของ กสม. ที่จะเลือกต่อวุฒิสภา   เช่น  เสนอรายชื่อ  ๒๒ คน ให้วุฒิสภาเลือก ๑๑ คน  ในกรณีเลือกใหม่ทั้งคณะ  หรือสองเท่าของจำนวนที่ต้องคัดเลือกใหม่  เมื่อ กสม.ว่างลงด้วยเหตุต่างๆ     โดยที่รัฐธรรมนูญ ๒๕๔๐ ออกแบบให้วุฒิสภาซึ่งมาจากการเลือกตั้งของประชาชนโดยตรง   เป็นผู้ใช้อำนาจเลือกองค์กรอิสระแทนประชาชน      แต่รัฐธรรมนูญ ๒๕๕๐ กลับให้คณะกรรมการสรรหาเสนอรายชื่อ กสม. เพียงเท่าจำนวนที่ต้องการคัดเลือก      วุฒิสภามีหน้าที่เพียงเห็นชอบหรือไม่เท่านั้น   ไม่มีสิทธิเลือก    ถ้าไม่เห็นชอบทั้งหมด หรือรายบุคคล    แต่คณะกรรมการสรรหามีมติเอกฉันท์ยืนยันรายชื่อดังกล่าว   วุฒิสภาก็ไม่มีสิทธิทักท้วงใดๆ     ทั้งยังออกแบบองค์ประกอบของวุฒิสภา  จาก ๑๕๐ คนให้มาจากการเลือกตั้ง ๗๖ คน จากการสรรหา ๗๔ คน  โดยกรรมการสรรหาวุฒิสมาชิกก็มาจากองค์ประกอบเพียง ๗ คน[2]    การขาดการยึดโยงกับภาคประชาสังคม  และไม่มีการถ่วงดุลพินิจของกรรมการสรรหา  จึงน่าจะเป็นจุดด้อยที่สำคัญ

การเป็น กสม.   ที่มีภารกิจหน้าที่สำคัญในการส่งเสริมและคุ้มครองสิทธิมนุษยชน  ให้เป็นไปตามเจตนารมณ์และบทบัญญัติของรัฐธรรมนูญ  และพันธกรณีระหว่างประเทศที่ไทยเป็นภาคี     ประกอบกับความเชื่อมโยงจากการเคยเป็นสมาชิกสภาร่างรัฐธรรมนูญ และคณะกรรมาธิการยกร่างรัฐธรรมนูญ ๒๕๔๐    ทำให้ฉันมีโอกาสได้พูด   ได้เขียนเกี่ยวกับรัฐธรรมนูญอย่างต่อเนื่อง  เริ่มจากวาระครบรอบ ๔ ปี จนถึง ๘ ปีของรัฐธรรมนูญ ๒๕๔๐  โดยเฉพาะอย่างยิ่งการละเมิดสิทธิมนุษยชนจากการไม่ปฏิบัติตามรัฐธรรมนูญ  ๒๕๔๐    จนต่อมาได้เขียนวิจารณ์กระบวนการร่างรัฐธรรมนูญ  และเนื้อหาบางส่วนของรัฐธรรมนูญ  ๒๕๕๐ ไว้ด้วย [3]

                ควรต้องบันทึกไว้อีกเช่นกันว่า    กสม.มีความพยายามประสานงานกับประธานสภาร่างรัฐธรรมนูญ   เพื่อ กสม. จะได้นำเสนอปัญหาและบทเรียนจากการใช้รัฐธรรมนูญ ๒๕๔๐  ต่อสภาร่างรัฐธรรมนูญ ก่อนการยกร่าง     แต่ได้รับการปฏิเสธ    สภาร่างฯกลับกำหนดวิธีการให้ กสม.เสนอข้อคิดเห็นในเวทีรับฟัง ๑๒ องค์กรที่กำหนดในรัฐธรรมนูญฉบับชั่วคราว พ.ศ.๒๕๔๙    ด้วยวิธีการนี้  ทำให้ กสม. ปฏิเสธที่จะดำเนินการร่วมด้วย   เพราะไม่มีประโยชน์ใดๆ

ในช่วงร่างรัฐธรรมนูญ ๒๕๕๐   กสม. จัดเวทีรับฟังความคิดเห็นกับเครือข่ายต่างๆทุกภูมิภาค   ฉันร่วมรับฟังด้วยในทุกเวที  ทั้งในฐานะ กสม. และในฐานะประธานกรรมการการพัฒนาเครือข่าย  ของสำนักงาน กสม.  เราพยายามเชิญผู้แทนสภาร่างรัฐธรรมนูญมาร่วมรับฟังด้วย  ซึ่งคุณเดโช   สวนานนท์มาร่วมด้วย สองเวที  

  กสม.มีข้อเสนอแนะอย่างเป็นทางการเกี่ยวกับการปฏิรูปการเมือง  และกระบวนการร่างรัฐธรรมนูญใหม่   และเสนอในการแถลงข่าว ๓ ครั้ง คือ

-วันที่ ๒๙ กันยายน ๒๕๔๙ เรื่อง “ต้องประกันความอิสระและการมีส่วนร่วมของภาคประชาชนอย่างแท้จริง  ในกระบวนการร่างรัฐธรรมนูญเพื่อปฏิรูปการเมือง”    

-วันที่ ๑๒ มกราคม ๒๕๕๐  มีข้อเสนอแนะทบทวนพระราชกฤษฎีกา เรื่อง “ข้อโต้แย้งหลักเกณฑ์และวิธีการแต่งตั้งคณะกรรมาธิการยกร่างรัฐธรรมนูญ”

-วันที่ ๑๖ มีนาคม ๒๕๕๐  กสม. ร่วมกับ สมาคมองค์การบริหารส่วนตำบล(อ.บ.ต.)แห่งประเทศไทย    ยื่นข้อเสนอต่อประธานสภาร่างรัฐธรรมนูญ  ที่รัฐสภา เรื่อง “ข้อเสนอปฏิรูปการเมือง  กรอบการกระจายอำนาจสู่ท้องถิ่นบนฐานคิดใหม่”

วันที่ ๑๑ พฤษภาคม ๒๕๕๐   กสม.จัดแถลงข่าว  เรื่อง “รัฐธรรมนูญประชาธิปไตยต้องเป็นของประชาชน  โดยประชาชน  เพื่อประชาชน”   และ กสม.ได้จัดพิมพ์ รัฐธรรมนญฉบับเจตนารมณ์ประชาชน เผยแพร่ต่อสาธารณะและองค์กรเครือข่ายทั่วประเทศหลายหมื่นเล่ม  [4]  

                                               

---

[1] บทความโดย สุนี ไชยรส ตีพิมพ์ใน นสพ.มติชน ๒ ครั้งเรื่อง  “กระบวนการร่างรัฐธรรมนูญใหม่  ระวังจะถอยหลังตกเหว,      ฉบับวันศุกร์ที่ ๒๑ ตุลาคม ๒๕๔๙  และ “ร่างรัฐธรรมนูญใหม่  ยังไม่ใช่คำตอบปฏิรูปการเมือง” ฉบับวันเสาร์ที่ ๒๑ ตุลาคม ๒๕๔๙  ซึ่งตีพิมพ์รวมอยู่ในหนังสือ  รัฐธรรมนูญ กับบทเรียนของ กสม.    จัดพิมพ์โดยสำนักงานคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ , ๒๕๕๒.     ส่วนรายการโทรทัศน์  เช่น  รายการทันข่าวเที่ยงวัน “ที่มาขององค์กรอิสระ” สัมภาษณ์สุนี  ไชยรส  วันที่ ๑๑ พค.๒๕๕๐   เวทีรัฐธรรมนูญ    มี สุนี  ไชยรส  คุณศรีราชา เจริญพานิช  เลขาธิการสำนักงานผู้ตรวจการแผ่นดินของรัฐสภา และกรรมาธิการยกร่าง  และคุณประสงค์ มหาลีตระกูล รองโฆษกศาลยุติธรรม  ดำเนินรายการโดย คุณสุวิช   สุขประภา   วันที่.๑๘ พค.๕๐   และ  รายการหมายเหตุประเทศไทย  “สิทธิมนุษยชนในรัฐธรรมนูญใหม่ “ โดย  ศ.  เสน่ห์ จามริก  และ สุนี  ไชยรส  ดำเนินรายการโดย  อดิศักดิ์ ศรีสม  วันที่ ๒๓ พ.ค.๕๐  ฯลฯ

[2] องค์ประกอบ ๗ คนคือ ประธานศาลรัฐธรรมนูญ ประธาน กกต. ประธานผู้ตรวจการแผ่นดิน ประธาน ป.ป.ช. ประธาน คตง. ผู้พิพากษาในศาลฎีกาที่ที่ประชุมใหญ่ศาลฎีกามอบหมาย ๑ คน  ตุลาการในศาลปกครองสูงสุดที่ที่ประชุมใหญ่ตุลาการ ในศาลปกครองสูงสุดมอบหมาย ๑ คน

[3]  จินตนา  ณ ระนอง   บุญเกื้อ สมนึก บรรณาธิการ.  รัฐธรรมนูญ กับ บทเรียนของ กสม.         รวมบทความและบทสัมภาษณ์ สุนี ไชยรส,  จัดพิมพ์โดย สำนักงานคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ,๒๕๕๒  ซึ่งมีบทความว่าด้วยรัฐธรรมนูญ ๗ บท ประกอบกับบทความและบทสัมภาษณ์อื่น  เกี่ยวกับภารกิจของ กสม.

[4] อ่านรายละเอียดใน  บทที่ ๒  สถานการณ์เด่น  ,ใน  รายงานผลงานประจำปี ๒๕๕๐ ของ กสม.  และ  รัฐธรรมนูญฉบับเจตนารมณ์ประชาชน โดย กสม.,๒๕๕๐